Hatırlayın, hatırlayın, hatırlayın!

Hatırlayın, hatırlayın, hatırlayın!

Yaşadığımız süreci daha iyi anlayabilmek için geçmişin bıraktığı izleri takip etmek zorundayız, çünkü hiçbir şey birden olmaz, bir anlık değişmelerin bile geçmişi vardır. Bugün dünyayı tehdit eden küreselleşme ve onun meydana getirmiş olduğu tekelleşme. Tekelleşmiş firmaların dünya üzerinde hakimiyeti, elbette bir çok ulus devletin çökmesine ve yerine yeni bir şeyin de konulamamasını getirmiştir. Çürümüşlük, dağılma, bireyin yaşanan kaosta uçtan uça savrulması ve bu savrulmanın getirmiş olduğu çaresizlik…

Hindistan, orta çağ ve daha önceki çağlarda ticaretin başlangıç ve zenginliğini batıya doğru akıttığı yerdir. Dünya henüz bu kadar ufak değilken deve sırtlarında baharatın, tekstilin macerasının bıraktığı izler bugün turistlik uğrak noktaları olmuştur. Baharat ve tekstil dünyamızı değiştiren en önemli madde olduğunu ve bugün ki sanayi devrimin temellerini batıda attığına bu konuda yapılmış araştırma kitaplarından öğreniyoruz.

Aydınlanma, sanayileşme doğuda olan zenginliğin batıya getirilmesi ve batının yeniden yapılandırması sürecini iyi anlayabilmek için baharatın ve tekstilin ana vatanı olan Hindistan ve Çin’in tarihsel sürecine, en azından bir dönemini iyi incelememiz gereklidir. Batıdan giden Hollandalı, Fransız ve en son olarak oralara maceracı ruhları ile serüven arayan İngiliz yatırımcıların kurmuş olduğu şirketin geriye bıraktığı yıkımı görmek zorundayız… Onları görmeden bugün yaşanan küreselleşme ve onun sonucunda oluşan yağma, talan, rüşvet, savaş, komplo, siyasetçinin satın alınmasını kısaca söylemek gerekirse liberal ekonomi olarak bize dayatılan küreselleşme ve sonucunu tam anlayamayız, çünkü küreselleşme içinde bazı sorunları çözerken daha büyük sorunlarında kapısını aralamaktadır.

Bizim elimizde yaşanmış olaylar ve olaylar sonucunda alınmış kararlar var. Geçmişte batı parlamentolarında alınan birçok karar, aslında kontrol dışı yaşanmış tecrübelerin toplum üzerinde bıraktığı olumsuz sonuçlarının bir daha yaşanmaması içindir ama batı parlamentosu sermaye ve güçlünün yanından kısaca kendi çıkarından olaya yaklaştığı için gerçek anlamda önlem alma yerine sorunu ya erteleme ya da çözümü zamana yayarak görmezden gelmiştir. Sorunun kaynağı olan yerlerde sorun ile muhatap ve mağdur olan hakların yaşadıkları ise batı dünyası içinde ya yok sayılmış ya da Hristiyan olmadıkları için hak ettikleri düşünülmüştür.

1600’lü yıllar, İngiltere batının en ücra yerindedir, ana kara Avrupa devletlerinden daha geri bir yaşama sahiptir. Fransa ve İngiltere krallıkları arasında rekabet vardır ve batı İngilizlere göre daha refahtır. İngiliz tacı arayış içindedir, bu arayış zamanında bir grup insan Hollanda’da kurulan devlet destekli Kumpanya’dan esinlenerek ama devlet desteği yerine tamamı ile üyelerinin maddi desteği ile kurulmuştur. Devlet desteği olmayan anonim şirketlerin ilk oluşumunu da temsil etmektedir.  Kar hırsı, ayrıcalık elde etmek ve daha rahat yaşamak için İngiltere’den uzakta zenginliğin kaynağı olarak görülen Asya topraklarında maceraperest olarak adlandırılacak bir girişimdir. Doğunun zenginliği batının rüyasıdır. Roma devleti henüz varlığını korurken Roma devletinin pazarlarını belirleyen baharat ve tekstil yolları batının fetih etmek için seferler düzenlediği ve kontrol etmek için binlerce askerini feda ettiği savaşların da kaynağıdır. Roma devlet yapısının en zayıf noktasıdır üretim ve ticaret. Onu yıkan da bu zayıf noktasıdır, çünkü onun kontrol ettiği ipek ve baharat yolları elinden çıktığında zayıflamış ve sonunda dünyaya hükmeden bir imparatorluk ve onun yönetici sınıfı yok olmuştur. Roma'nın bıraktığı boşluk kısa sürede dolmuştur. Batıyı belirleyen Hristiyan düşüncesi ve onun örgütlü yapısı Roma devletinden aldığı zaaflar ile kendisini yeniden oluşturmuştur. Baharat arayışı yeni kıtanın bulunmasına sebep olmuştur. İspanya krallığı Roma'daki Papadan aldığı güç ile yola çıkardığı maceraperest deniz adamları sayesinde fakirlik kıskacından kurtulup yeni sömürge dönemini yaratmıştır. Güçlenen krallık ve taç daha fazla yere hükmetmek ve hükmettikleri yerlerde ki zenginliği kıta Avrupa’ya taşımaya özen göstermiştir. Elde ettikleri güç ile Avrupa’ya hükmetmek için fırsatlar kollanmış ve fırsat olduğunda ise komşuları ile savaşmışlardır.

İngiltere komşularına göre Avrupa’nın dışındadır ve daha fakirdir. Bereketli topraklar yönünden Avrupa’ya göre daha negatif durum söz konusudur. Tacın sahipleri kendilerinden imtiyaz isteyenlere imtiyaz vererek kaybetmeyecekleri yeni kapıları aralanmasına sebep olmuştur. Birçok imtiyaz alan maceraperestler dünyanın değişik yerlerinde krallık için keşifler yapmış, savaşmış ve yeni sömürge bölgeleri oluşturmuştur. 1600 yılının son günü olan 31 Aralık günü ilk defa bir grup insan paraları ile devletten bağımsız bir oluşuma imza atmıştır. İngiliz Doğu Hindistan Kumpanyası (EIC) resmi olarak kurulmuş ve kısa sürede yola çıkmışlardır.

1618 yılında ilk resmi görüşmesini Babür İmparatorluğu ile yaparken rakipleri olan Hollanda Doğu Hindistan Kumpanyası (VOC) Hollanda devletinden aldığı güç ile askeri bir çıkarma ile Endonezya’da toprak işgal etmiştir. O tarihlerde batıda olmayan kalitede tekstil ürünleri dokunmakta ve batıya gemiler aracılığı ile taşınmaktadır. Batıdan gelen bu tüccarlar her türlü misafirperverlik ile karşılanmış ve her türlü olanak onlara sunulmuştur. Bereketli topraklarda üretim yapan köylüler, bireysel dokuma işi yapanlar bu yeni gelen tüccarlara mallarını satmaktadır. Kervan yolu artık değişmiştir. Baharat ve ipek yolu denizdendir. Bu ise yeni ilişkilerin oluşmasına yol açmış batıdan gelen gümüşler karşılığında baharat ve tekstil daha ucuz ve daha hızlı batıya doğru gitmesine sebep olmuş, Londra şehri doğudan gelen mallar için yeni limanlar ve yeni depoların inşaat alanı olmasına sebep olmuştur. Daha büyük gemiler için yeni kanallar açılmış ve Londra piyasası bundan nemalanmıştır… Londra kabuk değiştirmektedir, aynı şekilde zenginliğini bonkörce sunan Hindistan’da başka ilişkiler oluşmaya başlamıştır. Kumpanya yöneticileri zenginlikten pay alırken üyelerine de pay dağıtmakta ve zenginliklerine zenginlik, refah düzeylerinin yükselmesine sebep olmuştur. Londra o tarihlerde görülmemiş hızda daha refah ve yaşanır bir şehir olmaya başlamıştır. Gemilerde çalışan işçiler için yeni alanlar oluşturulurken, Londra kendi kültürünü de oluşturmaktadır. Açık artırmada satılan bir birinden kaliteli ürünler açık artırmada iş yapan yeni tüccarların oluşmasına sebep olmuştur. Çin’den alınan çay ise yeni ürün olarak piyasaya sürülmüş ve yeni depoların da oluşmasına sebep olmuştur. Londra zenginleşirken Hindistan fakirleşmeye başlamıştır. Roma döneminden beri işleyen bir düzen artık tersine dönmüştür. Kumpanya üreticileri kendisine bağlarken onlar ile yaptığı anlaşmalar ile köylüleri topraklarından çıkarmış ve kendilerine bağımlı işçi yapmıştır. Kalküta yeni bir şehir olarak Kumpanya tarafından oluşturularak yeni merkezini buraya almıştır. Kalküta hızla nüfusu artarken çevresinde yer alan köyler kasabalar boşalmaya Kumpanya için çalışan vasıfsız işçilere dönüşmekteler. O güne kadar ataları gibi yaşayanlar artık ataları gibi yaşayamamakta ve iş aramak için ve ürettiklerini satamadıkları köylerinden göç etmek zorunda kalmışlardır. Bu duruma itiraz eden imparatorluk ise Kumpanya ile yapmış olduğu anlaşmalar ve imparatorluk içinde Kumpanya tarafından satın alınan bürokratlar eli ile devlet parçalanmaktadır. Sonuçta tarihin ilk şirket devleti bu çürümenin sonucunda ortaya çıkmıştır. Kumpanya kendi özel güvenlik birimini oluşturmuş, kendisine direnenleri yok etmiş ya da baskı altına alarak köle haline dönüştürmüştür. Bu arada İngiltere’de kumpanyanın yöneticileri kendi kişisel servetlerini artırırken kumpanyanın işlevi üzerinde de tahribata yol açmışlardır. O güne kadar demokratik seçimi ve oy kullanma biçimini değiştirmişler, güçlü olanların yönetici olduğu değişim geçirmiştir. Londra hükumeti ve tacı bu işten nemalandıkça görmezden gelmiş ve imtiyazını sürekli uzatmıştır. Çünkü üzümü ye bağını sorma konumunda kalmıştır. Üzüm geldiği sürece nasıl elde edildiği ile ilgilenmemiştir. Kumpanya kurduğu şirket devlet ile komşu Çin ile ticaretini geliştirirken önceleri adil olan anlaşma el altından karaborsa ve kaçak yollardan Çin'e aldığı çay karşılığında Afyon satarak Çin’de Afyon kullanımını yaygınlaştırmıştır. Çay balyaları gelirken Çin'e karşılığında balyalar ve kaçak yollardan Afyon gönderilmiştir. Çin imparatoru Afyon ticaretini tamamı ile yasaklayamamıştır, çünkü Afyon aynı zamanda sağlık alanında kullanılmakta ve tedavi edici özelliği ile yasal bir ihtiyaçtır. Bu ihtiyacın dışında afyon tüttürülerek içimi de yaygınlaşmaktadır. İngilizler ile iş birliği içinde olan kısa yoldan para kazanma peşinde koşan Çinli tüccarlar bu kolay yoldan para kazanmayı canları pahasına kullanmaktan çekinmemiştir. Çin önleyemediği bu yolu birçok karar ile sınırlamaya çalışmış olsa da bunda da başarılı olamamıştır. İngiliz ve batılı diğer tüccarlara ticaret yapmaları için değişik limanlar ve bölgeler göstermiş olsa da (bugün ki free zona yani serbest bölge) el altından ticaret hileleri ve yeni yöntemler ile geliştirilmiştir. Çin ile bu afyon karaborsası için iki defa resmi olarak savaşa girilmiş ve her savaş sonunda yeni imtiyazlar elde etmişlerdir. Hindistan'ın bereketli toprakları tek yönlü ekim yüzünden ölmektedir, bereketli topraklar çölleşmekte halkı da fakirleşmektedir. Tekelleşen bir şirket, içine girdiği toplumu öldürürken coğrafyasını, doğasını da yok etmektedir. Kendisine bağımlı, askeri başarısı ile hepsini ses çıkaramaz hale getirmiştir.

Hindistan ve Çin’de yaşanan bu olumsuzluklar batıda yani Londra’da başka türlü etki etmiştir. Önceleri Londra’ya gelen tekstilin yerini Londra’da üretilen tekstil almıştır. Devlet koruması ve gümrük duvarı ile kollanan bu yeni ürün kısa zamanda makineleşmeye gitmiş ve Londra’da ve çevresinde Kumaş üreten ama Hindistan kalitesinden düşük ürünler üretmeye başlamıştır. Bu üretilen ürünler Hindistan’a geri pazarlanmaktadır. Hindistan’da üretim yapanlar kendi ürettiklerini kullanamaz hale gelmiş, Londra’dan gelen bu kalitesi ürünleri kullanmaya zorlanmıştır. Hindistan İngiltere’nin yeni pazarıdır. Çin’den çalışan çay fideleri Hindistan’ın yeni ürünü olarak ortaya çıkarken bereketli olan arazı çay bahçelerine dönüştürülmüştür. Çay yeni ihraç ürünü olmuştur. Londra depoları tekstil yerine Çay ile dolmaya başlamıştır. Çay o kadar fazladır ki, depolar almaz olmuştur. Amerika’da İngiliz ürünlerine boykot yapmaya başlamış ve yeni devrimin ilk işaretlerini vermiştir. Çay gemilere yüklenip Amerika’ya gitmiştir ama ayrılıkçılar o çayları taşıyan ve limanlara bağlı olan gemileri batırarak devrimin ilk ayaklanmasını başlatmıştır. İngiltere Amerika’da ki hakimiyeti kaybetmiştir. Şirketin imtiyazı ve yaptığı ticaret İngiltere için toprak kaybı olarak sonucunu göstermiştir. Artık sorgulanmayan, denetim yapılmayan Kumpanya parlamento gündemine gelmiştir. Serbest Ticaret ve rekabet kavramının altı Adam Smith tarafından Kumpanya örneğine bakarak yeniden formüle edilmiştir. Londra Hindistan’da işlenen insanlık suçunu mahkum etmemiştir, suçluyu aklarken aynı zamanda olayın kendisini de kınamıştır. Bu sayede vicdani olarak sorumluluğu üstünden attığına kendisini ikna etmiştir.

Sömürgeden emperyalizme dönüşen politik tarih süreç, Anonim şirket oluşumu ve onun idaresi dersler ile yüklüdür. Ulus devletinin oluşumu ve onun yasaları oluşurken bu dersten yararlanılmış ama kendi çıkarlarını gözeterek karar alınmıştır. Çin ve Hindistan bereketli olmaktan çıkmış, emperyalizm altında yok olmaya yüz tutmuş, içten içe isyanların oluşmasına sebep olan yeni politik direniş merkezleri olmuştur.

Bugün Londra şehrinin zenginliği olarak karşımıza çıkan binalar, heykeller tarihin sadece sessiz haykırışı ve kimlerin kanı üzerine inşaat edildiğini fısıldamaktadır. Fakat bu fısıltıyı bugün dahi Londra’da yaşayanlar gerçek anlamda duymaz, duyamaz, çünkü onların refahı, zenginliği Kumpanya’nın hiçbir kural tanımadan uyguladığı emperyalist barbarlığıdır. Kumpanya etkin olduğunda girdiği sıkıntılar Londra’nın sıkıntıya girmesi anlamına gelmekteydi, zenginliği Londra’yı yeniden yaratmıştır. Londra hükümeti her koşulda şirketi desteklemiş ve kollamıştır, sonuç olarak onu devletleştirerek Kumpanyanın yaratmış olduğu fırtınayı dindirmiştir.

Küresel dünyamızda şirketler hesap verecek makamdan yoksundur, o yüzden her eylemleri kontrol dışıdır ve geçmişte Hindistan'ı çöle çeviren Kumpanya gibidir. Küreselleşme liberallerin övdüğü gibi zenginlik ve ticarette sadeleşme değil, daha karmaşık sorunların oluşmasına da ortam hazırlamaktadır. Ulusların zenginliği şirketlerin çıkarı gereği yok edilip yağmaya açıktır. Şirketler daha fazla kar hırsı yüzünden doğayı ve coğrafyayı yok ederken hiçbir sorumluluk duymaz. Savaşlar şirketlerin girdiği dar boğazdan çıkmak için kullandıkları yöntemlerden biridir. Daha fazla imtiyaz ve daha fazla tüketim şirketleri daha da büyütmekte ve kontrol dışına çıkarmaktadır. Şirketler kendi özel güvenlik birimlerini kurarak kendisine karşı direnen her türlü direnişi zor ile yok etme eğilimindedir. Kara para ve kontrol dışı yapılan her iş var olan düzenin parçalanması anlamına gelir… Ulus devletlerde emperyal ulus devlet yerini emperyal şirketler almaktadır ve üstelik hiçbir kural ve hukuk düzeni olmadan…

Tarihten ders almadığımız sürece yeni felaketlere açığız, bu gelmekte olan tehlikeye karşı bir şey yapamazsak bizlerin sonu afyon kullanan Çinli ya da tekstil atölyesinde alın terinin karşılığını almayan bir hinli gibi olmaktır…

Tarihin bu derslerini hatırlayın, hatırlayın, hatırlayın!

İsmail Cem Özkan

Dünyayı Değiştiren Şirket

Doğu Hindistan Kumpanyası’nın Modern Çokulusluluğu Şekillendirmesi

Nick Robins

Çeviren: İnanç Özekmekçi

H2O yayınevi, İstanbul

ISBN: 978-605-4906-36-9