Eleştiri…

Eleştiri…

Eleştiri olmazsa olmazımızdır deriz ama hiçbir zaman eleştiriyi ya kaldırmayız ya da yok sayarız, çünkü her şeyi en iyi bilenlerin olduğu yerde eleştiri olmaz; ya övülür ya da yerilir…

Eleştiri tarihini yazmaya çalışan biri mutlaka kendisi ile hesaplaşmak zorundadır, çünkü eleştiri; kişinin kendisi ile yüzleşmesidir ona da özeleştiri deriz. Özeleştiri ne yazık ki eleştiri ile birlikte buharlaşmış, ısınan gökyüzünde suya dönüşmeyi bekler, bir gün kaybolduğu topraklara umarım yağmur olarak iner…

Her yapılan pratik iş aslında geçmişin eleştiridir, konuşmaktan daha çok üretin derler. Üretin geçmişe öykünmedir, en fazla öykünenler geçmiş ile bir noktaya gelir ve kopar, çünkü yoktan var olmaz, vardan da yok olmaz.

Bugün ne üretilirse üretilsin geçmişte ayağı yoksa varlığı yok demektir. Her üretimin, her adımın, her söylemin geçmişte bağı olmak zorundadır, birden postmodern söylem ortaya çıkmaz, postmodern de olduğu gibi olaylar birbiri içine girip sonsuz ve karmaşık anlatım ile bitmeyen öykülerin pasif, sistem ile çakışmayan, sistemin güzellemesini dolaylı yapan bir dil ortaya çıkmazdı. Bugün yaşanan postmodern diye kabul edilen dil aslında liberal söylemin edebiyat/sanat içinde karşılık bulmasıdır. Yani postmodern yıkar ama yerine yenisini koymayı düşünmez. Yıkıntı halinde kalan ulus devlet gibidir, yıkıntılar içinde kaos ortamında kalan bir bireyin neden yıkıntılar içinde kaldığı, neden gökyüzünden bombaların kendi şehrini vurduğunu, koşusunun neden birden radikal dinci olarak karşısına dikildiğini ve de neden dine sarılarak özgürlükleri bilerek ve isteyerek kendi elleri ile yok ettiğini anlayamaz, çünkü anlaşılmazlık, dil kuralları yerine kuralsız ve bilgisizce kullanılan dil aslında bilinçli bir tercih olarak karşımızda durur…

Elbette postmodern dili kullanarak tam tersi söylemlerde geliştirmek mümkündür, onun denemeleri olmuş olsa da genel içinde küçük bir dalga konumunda kalırlar, genel ve gelmekte olan ve üzerimize çöreklenmiş olan dalganın yönünü değiştirmez. Değişim ancak dalganın önüne bent oluşturup yeni bir dili veya geçmişin güzel destansı ve zengin dilini keşfetmek ve yeniden insanlık için, birlikte yaşam için geçmişin önemli yazlarına öykünerek oluşturmak zorundayız. Bugünün popüler yazarları bizi boşlukta ayağı yere basmayan ve sadece yıkımı meşrulaştıran, direnmeyi yok sayan bir konumda bıraktı…

Yaşadığımız çağdan ve algıdan kopuk herhangi bir şey üretme şansımız var mı, belki vardır ama kopuk olan zaten anlaşılmazdır ve anlaşılmayan şey de balondur. Toplumsal gerçeklikten uzakta yaşayanların iç dünyalarını anlatması bile eleştirinin konusu içinde nereden baktığına bağlı olarak ya beğenilir ya da yok sayılır… Çünkü eleştiri birçok kategorize edilmiş dinamiklerin iç içe geçmiş halinin anlaşılır hale getirip okuyucuya ulaşmasıdır… Sadece psikolojik çözümleme yetmemektedir, onun ile bağlı sosyoloji ve sosyal bilimlerin diğer dalları da işin içine karışır. Eleştiri sosyal bir olaydır ve bilimsel temelini aramaya da gerek yoktur, çünkü nereden durduğunuza bağlı olarak değişim gösterir. Bir eleştirmenin beğendiğini başkası beğenmez, doğaldır önemli olan o esere bakan okuyucunun kendi bakış açısıdır. Ama eleştirinin de bazı kriterleri vardır ki kaçınılmaz olarak ortaya konması gereklidir, nerden bakarsanız bakın dil kuralları bellidir ve yüzlerce yıllık birikimin ürünü olarak karşımızda durur, o kuralları ben çiğnedim yeni dil yarattım diye olmuyor, öncelikle anlaşılır ve ne anlattığı okuyucu tarafından bilinmesi gereklidir. Birikim olmadan ürün olmaz.

Siyasi yaşantımız karanlığın içinde yaratılan cahillerin hakimiyeti altında geçmektedir. Karanlığın dili genelin dili olur zaman içinde, çünkü karanlık kendi hakimiyetini kurarken aynı zamanda kullanılan dili de değiştirir. O dil cahiliyet dilidir ve cahiliyet dili ile üretilen her eser geleceğe değil geçmişe övgü taşır. Gelecek geçmiştir onların dilinde ve geçmiş bir şekilde yeniden yaratılır. Yaratılan geçmiş, geçmiş değildir, onların kafasında ki gelecektir. İşte bu özleme en yatkın dil liberal ekonominin yaratmış olduğu dildir ve modern olarak sunulan her çalışma aslında karanlığın dehlizlerinde oluşan çığlıktan başka şey değildir, çünkü modern olarak sunulan her çalışma aslında belirsizliği ve geçmişi savunur gibi, gibi gözüküp geçmişten kopmaktır… Ayağı yere basmayan kulağa hoş gelen ama beyinde herhangi bir iz bırakmayan konumundadır. Bakıp, okuyup, izleyip ve anında unutulandır.

Modern sanat merkezleri arka arkaya banka sponsorluğunda açıldı, orada sergilenen absürt eserlerin çoğu yüzleşme değildir, sadece geçmişin izinin silikleştirilip bugüne sanki bugünün ihtiyacına uygun sesin değiştirilmesi olarak gelmektedir… Eserlerin sergilendiği mekanlarda ilk basın sunumlarına katıldım, birçok eseri anlatan küratörler kafada yaratılanın gerçek gibi sunulmasına şahitlik ettim. Evet, onlar belki kafalarında bir şeyler tasarladılar ve sundular ama önemli olan seyircinin okuyucunun onu nasıl algıladığıdır, sanat eseri, sanatçının üretiminden çıktıktan sonra artık onun değildir, seyirci veya okuyucu onu nasıl algıladığı ve yorumladığıdır asıl olan… Eleştiri denen kavram ile seyircinin algısı ile oynayıp, onun gözüne at gözlüğü takma girişimine şahitlik etmekteyiz, çünkü var olan tüm medya araçları bu modern olarak sunulan postmodern eserleri öyle bir şekilde sunmaktalar ki, sanırsınız geleceği bunlar biçimlendiriyor. Geleceği, parası olanların siyasi irade üzerine baskısı belirlemektedir ama esas belirleyici olan o baskıya karşı direniştir. Direniş geleceğin nasıl olacağını biçimlendirir ve yeniden yaratır. Yeniden yaratılan direnişler aslında geleceği de yaratır… Direnişi ve zulüm karşısında dik duranları görmeyen her sanat eseri geçmiş ile bağını koparmış olarak karşımda durur, çünkü direniş olmadan zulüm anlatılmaz… 

Eleştiri bir anlamda direnmektir, övgü ise karanlığın hüküm sürdüğü dönemlerde korkmak ve kendisini silikleştirmektir. Eleştiren bir insan eleştirisi karşısında gelebilecek olan her tepkiye karşı direncini ortaya koyar ve bir anlamda Donkişot’tur… Eleştirinin olduğu yerde özgürlük vardır, övgünün olduğu yerde ise korku hakimdir ve övgü düzenler bir anlamda kralın soytarısıdır… Elbette soytarılarda inceden inceye eleştirisini yapar ama kralın bıraktığı özgürlük alanı içinde kalmak koşulu ile… Bugün sanat dünyamızın eleştirmenleri yoktur, çıkar ilişkilerinin sağlamış olduğu bir eserleri görme durumu söz konusudur. (Düşünün bir eleştirmen ayda on kitap eleştirisi değişik yayınlarda yazabilmektedir. Yayınevleri ile eleştirmenin arasında ki maddi ilişki söz konusu bile edilmez. ) Yaratılan ve sunulanın sermaye olarak gösterildiği ortamda eleştiri ortadan kalkmış ve sadece piyasa belirleyicilerin bir aracı konumuna dönüşmüştür. Bir eserin fiyatını artırmak adına ‘görünür kılmak’ ve ‘farkındalık’ kelimeleri kullanılarak piyasa oluşturma işine dönmüştür… Yaşadığımız çağ kırılmanın canlı olarak hissettiğimiz ve geçmişin yaratımlarının yeniden gözden geçirildiği bir döneme denk gelmektedir. Kırılmanın yaşandığı ve yeni kırılmaların oluştuğu bu süreç aslında eleştirmene ihtiyaç duyduğu bir dönemdir, çünkü sistemin sahiplerinin elinde zaten istenilen şeyler yaşanmaktadır, ulus devlet çökmüştür, onun yaratmış olduğu tüm değerler ve direnişler tek tek ortadan kalkmıştır. İşçi sınıfı örgütsüz ve işyerlerinden mahrum olarak kalmış işsiz bırakılarak bir anlamda sınıfı ortadan kaldırmış gibiler… Fakat ortadan burjuvazi kalkmadığı sürece işçi sınıfı da ortadan kalkmayacaktır. Sosyal adaletin yok olduğu yerlerde yaratılan her devlet yok olmaya mahkumdur, küçük bir azınlık milyonları yönetemez, kontrol edemez… Sosyal devletin ortanda kalktığı yerlerde devrim kaçınılmazdır, çünkü bir küçük azınlık refah içinde ve parasına göre yaşarken olmayan paranın sefaleti o yaratılan birikimi de ortadan kaldıracak kadar öfkeyi biriktirir ve öfke bir kere yürümeye başladı mı hiçbir özel güvenlik o öfkenin önünde engel olamaz…

Korku ve hoşnutsuzluk arttıkça insanlar din, ırk, ulusa dayalı kendi grup kimliklerine daha çok sarılacak. Yaşanan her olumsuz durumun sorumluluğu kendi grubu dışındaki insanlara yıkılacak ve kin artacaktır. Bu durumda çöküşten kaçmak zorlaşacaktır. Toplumumuz yürüyen ve çürümekte olan bedenlerden oluşmaktadır. Bedenin çürümesini ancak gerçek eleştiri ortadan kaldıracaktır. Eleştiri var olanın yerine güzelden, iyiden yana bir şey yapmaktan geçer…

İsmail Cem Özkan